نشر شهاب/تهران
اشاره- در آستانه یکصدو ششمین سالگرد جنبش مشروطیت ایران قرار داریم؛ جنبشی مدرن و گشاینده نهادها و عملی کردن اندیشه های مدرن در ایران زمین. به همین مناسبت در این مجموعه نوشته ها، بخشی از ادبیات و اندیشه هایی را که در راستای مشروطیت است برای علاقه مندان معرفی می کنم.
***
زهرا عرب پور در کارنامه نوشتاری اش تاکنون سه اثر ادبی و یک تحقیق تاریخی را به چاپ رسانده است:
1)جایم اینجا نبود، تهران، انتشارات لیوسا، 1386. 2)زنان عصیانگر، تهران، انتشارات درسا، 1386. 3)رازهای عاشقانه مشروطیت، تهران، انتشارات شهاب، 1386.
4)تحقیق رساله «بستان الحق-کتاب مملکتداری»-شیخ ابراهیم زنجانی، تهران، نشر چشمه، 1389.
کتاب های «آخرین فرصت»(1387)، «سفر در مدار صفر-رمان تاریخی»(1387)، «این جا زن منم-روایتی از زندگی فروغ فرخزاد»(1388)در ادبیات مدرنیستی و کتاب «معایب الرجال و تأدیب النسوان»(1387) در تصحیح متون تاریخی،از آثار و تألیفات زهرا عرب پور هستند که در توقیف اندیشه و ادبیات اداره کتاب وزارت ارشاد گرفتار شده اند.
زهرا عرب پور که چندی است به واسطه افزایش خفقان و سانسور در مهاجرت نابهنگام و تحمیلی بسر می برد، در حال نگارش رمان تاریخی در زمینه تحولات سیاسی و تغییرات فرهنگی ایران معاصر است.
***
انقلاب مشروطیت ایران، جنبشی است که از تغییرات در ساختار سیاسی کشور شروع شد و با تحولاتی که در اقتصاد و فرهنگ به وجود آورد، دوران تازه ای را در تاریخ ایران زمین به خود اختصاص داد؛ مشروطیت با ادبیات خاص خود، پیش از استقرار اولین پارلمان در ایران و تدوین نخستین قانون اساسی عرفی، با گزارشاتی که اولین کاروان فرنگ رفتگان در نوشته های خویش ثبت کرده بودند، به فرهنگ و ادب ایرانی راه پیدا کرد. در تثبیت فرهنگ و ادب مدرنیته، اولین نمایشنامه ها با مضامین اجتماعی و اخلاقی نوشته شدند؛ نخستین داستانهای کوتاه در سبکهای مختلف به تألیف درآمدند؛ ادبیات منظوم تن به دگرگونی پایه ای داد و سبک و محتوای قدمایی به مسلخ نقد سپرده شده و شعر نو به وجود آمد. در یکصد سال گذشته فرهنگ مشروطیت که در حقیقت حامل فرهنگ و ادبیات مدرنیته است، گسترش قابل توجهی کرده است؛ دهه هایی بعد از استقرار نظام سیاسی مشروطه، شعر نو در صدر ادبیات منظوم ایرانی نشست. رمان ایرانی پدیدار شد و توابعی از فرهنگ مدرن در تئاتر- سینما و موسيقی به منصه ظهور رسیدند. میرزا فتحعلی آخوندزاده می نویسد:«روز گلستان و زينت المجالس گذشته است. امروز اين قبيل تصنيفات به كار ملت نمي آيد. امروز تصنيفي كه متضمن فوايد ملت و مرغوب طبايع خوانندگانست، فن دراما و رومان ست. رومان نيز قسمي از شعبه فن دراماست كه تعريفش محتاج به شرح مطول ست.»(از نامه ميرزا فتحعلي آخوندزاده ميرزا علي آقا در تاريخ 28 اييون 1871:مجموعه آثار، ص346)
با این حال، مشروطیت از همان اوان استقرار در جامعه ايراني، خود تبدیل به موضوع نوشته ها و هنرهای تجسمی شد و مفهوم «مشروطیت در هنر و ادبیات» شکل گرفت. در زمینه ادبیات داستانی، در کنار بعضی از رمانها و داستانهای کوتاه که نیم نگاهی به دوران مشروطیت داشتند، نخستین رمان مرتبط با انقلاب مشروطیت را شهرنوش پارسی پور در «طوبی و معنای شب»، ارائه كرد و حکایت مشروطه را به موضوع داستانی تبديل کرد. در سالهای اخیر باز مشروطیت و مفاهیم و مضامین آن، به موضوع اشعار و داستانهای ایرانی تبدیل و در زمینه ادبیات داستانی دو کتاب با محوریت مشروطیت انتشار یافته است.
«عشق در سالهای مشروطه» از مهناز سید جواد جواهري و «رازهای عاشقانه مشروطیت» اثر زهرا عرب پور، دو داستان بلندی هستند که در سال های گذشته منتشر شده اند؛ عرب پور روایت خود را حول محور یکی از خاندانهاي سرشناس مشروطه خواه- حاج امین الضرب- بازسازی می کند؛ زمان روایت عرب پور، از ماجرای ورود سید جمال الدین اسدآبادی به ایران و ظهور پدیده میرزا رضا کرمانی شروع و به تشکیل اولین پارلمان در ایران و اعاده مشروطيت ختم می شود؛ پیش زمینه های کشیده شدن میرزا رضا به مریدی اسدآبادی و عاقبت او در ترور ناصرالدین شاه، که عرب پور با مراجعه به متون تاریخی، مستندات آن را به سبک داستانی بازخوانی می کند. كشته شدن ناصرالدين شاه، حاكميت قاجاريه را از حالت صلب و بسته آن خارج ساخت و با حكومت مظفرالدين شاه، راه براي جنبش مشروطيت و تحول در نظام سياسي ايران فراهم شد.
فصل اول داستان عرب پور از اين موقعيت اجتماعي ميرزا رضا كرماني شروع مي شود و همراه با وقايع تاريخ و رفته رفته با ادغام رويدادهاي عشقي، خواننده را به جريانات تحصن مشروطه خواهان در شاه عبدالعظيم و بست نشيني در سفارت بريتانيا و دوران صدور فرمان مشروطيت و افتتاح اولين پارلمان ايران مي كشاند. بهتر است كه در كنار سخن از سبك داستان سرائي عرب پور، منابع تاريخي او را هم در نظر داشته باشيم كه چگونه عرب پور براي مستند كردن داستانش و درهم آميختگي واقعيت تاريخي با مفاهيم ادبي، از آنها استفاده برده است؛ دوره اي كه داستان «رازهاي عاشقانه مشروطيت» اتفاق افتاده و روايت شده اند، از نظر زماني نزديك به بيست سال از تاريخ پيش زمينه ها و استقرار مشروطيت در ايران را دربرمي گيرد. منابع تاريخي كه از جريانات اين دوره از ترور ناصرالدين شاه تا گشايش پارلمان، نوشته شده اند و عرب پور در پردازش رمانش از آنها بهره گرفته عبارتند از منابع درجه اول و اسناد معتبر تاريخي نظير: تاريخ بي‌دورغ در وقايع كشته شدن ناصرالدين شاه قاجار. خاطرات سياسي ميرزا علي خان امين‌الدوله. خاطرات و اسناد ظهيرالدوله. انقلاب مشروطيت ايران. تاريخ انقلاب ايران. تاريخ بيداري ايرانيان. مشاهدات و تحليل اجتماعي و سياسي از تاريخ انقلاب مشروطيت ايران. پنجاه سال تاريخ ناصري. خاطرات حاج سياح. حيات يحيي. ايران امروز 1906 ـ 1907. واقعات اتفاقيه در روزگار. روزنامة اخبار مشروطيت و انقلاب ايران.
از ديگر مسائلي كه داستان عرب پور را در رديف رمانهاي تاريخي قرار مي دهد، ماجراي ترور اتابك و به توپ بسته شدن پارلمان و سرانجام اعاده مشروطيت، جاي گرفته اند كه همه بر اساس شواهد تاريخي، اين داستان را جزو سبكهاي رئاليستي با مايه هاي رومانتيك قرار مي دهند؛ عرب پور در اين زمينه هم نوشته خود را مستند بر منابع تاريخي كرده است؛ براي اطلاع از جريان بازگشت اتابك به ايران و تشكيل كابينه تا ترورش در فضاي مجلس شوراي ملي مي توان ردپاي اين منابع را در داستان «رازهاي عاشقانه مشروطيت» ديد: روزنامة تمدن؛ قتل اتابك و شانزده مقالة تحقيقي ديگر؛ يادداشتهاي تاريخي مستشارالدوله؛ روزنامة انجمن، شمارة 128؛ سرگذشت شخصي حيدرخان عمواوغلي؛ ايدئولوژي نهضت مشروطيت ايران؛ شرح زندگاني من؛ رهبران مشروطه؛ سياستگران دورة قاجار؛ بمباران مجلس شوراي ملي در سال 1326 هجري.
بر پايه اين منابع، امین الضرب به روایت عرب پور در گیرودار تجارت و ارتباطات سیاسی برای استقرار مشروطیت، گرفتار ماجرایی عشقی با یکی از کلفتهای خانه اش می شود؛ ماجرای عشقی امین الضرب و غزال، هم از نظر معیارهای اجتماعی دوران قاجاریه ساختارشکنانه است و هم از نظر شخصیت سیاسی امین الضرب، غیر متعارف است. امین الضرب از یک سو داماد دربار است و زنش یکی از نوادگان فتحعلی شاه و از سوی دیگر در اقتصاد ایران دارای اسم و رسمی است؛ بنابراین علاقه او به کلفت خانه، در هاله ای از نگاهها و خواسته های رازورانه فرو می رود. غزال کلفتی است که از طبقه فرو دست و روستایی ایران دوره قاجار برای خدمتکاری به اندرون امین الضرب راه یافته و پیش از این که زنش به ارتباط معمولی و آغازین آنان مشکوک شود، در تدارکات صاحب خانه قرار دارد و بعد از مراقبتهایی به آشپزخانه تبعید می شود. در اين بين با اينكه رمان آكنده از ايده هاي فمينيستي است، اما از مكرهاي زنانه اي كه در جامعه و خانه مردسالار ايراني رواج دارند، خالي نيست و نويسنده با مهارت نشان مي دهد كه در فرودستي زنان، اقتدار مردانه از طرف خود زنان بر يكديگر اعمال مي شوند. از طرفي اين رمان فراتر از بازخواني رويدادهاي سياسي و رخدادهاي عاطفي، آداب و رسوم اخلاقي و جنسي جامعه سنتي و طبقاتي ايران عصر قاجار به چالش مي كشد و با طرح دومين ماجراي عشقي كه ميان درشكچي پسر امين الضرب كه از طبقه محروم جامعه است با دختري از طبقات بالاي اشرافي، پديده و مفهوم عشق را فراتر از اخلاقيات عرفي و رسومات اجتماعي مي برد.
رمان «رازهاي عاشقانه مشروطيت» دومين اثر زهرا عرب پور است كه با نثري روان و قابل فهم، ماجراهاي عاشقانه را توأم با رويدادهاي سياسي عصر مشروطيت در اختيار خوانندگان قرار مي دهد؛ از عرب پور پيش از اين داستان بلند «جايم اينجا نبود» توسط انتشارات ليوسا منتشر شده و به تازگي رمان «زنان عصيانگر» توسط نشر درسا به بازار آمده است؛ اگر سه رمان عرب پور را به ترتيب تاريخ نگارش آنها در نظر بگيريم، يك خط سير تعالي و پختگي و دريافت گوهر رمان نويسي را در آنها به طور بارز و مشخص مي بينيم، كه از واقعيت زندگي و ايده هاي نويسنده- هر كدام با استفاده از سبكي در رمان نويسي- نشأت گرفته است. دغدغه عرب پور در داستانهايش، درونمايه اي از ايده هاي تساوي طلبانه براي زنان و محروميتي است كه آنان در جامعه و خانواده و با تبعيضات اخلاقي و حقوقي از وجود آنها رنج مي برند. عرب پور سعي كرده است كه در سه داستان بلند و رمان خود، بخشهايي از نابرابريهاي اجتماعي زنان را در اجتماع به تصوير بكشد و با آشنايي زدايي از مفهوم و پديده عشق، آن را به موضوعي عيني، زميني، جدي و نيازي واقعي در نوشته هايش تبديل مي كند. در رمان «رازهاي عاشقانه مشروطيت» اغلاط بسياري راه يافته و در چندين موضوع، نشاني از اعمال مميزي و سانسور، بخشهايي از سير روايت عاشقانه را دچار وقفه و خواننده را با سردرگمي مواجه مي سازد. اكنون كه متن ویراسته و بازبینی شده «رازهای عاشقانه مشروطیت» زهرا عرب پور نیز به کتاب های توقیف شده این نویسنده در وزارت ارشاد اسلامی پیوسته است.
هیچ نظری موجود نیست:
ارسال یک نظر