قانون عدالت خانه های ایران، به زمان وزارت میرزا حسین مشیرالدوله، با خط میرزا یوسف خان مستشار
وزارت عدلیه وقت، غره ربیع الثانی 1288 ( از اسناد میرزا یوسف خان مستشارالدوله/ فریدون آدمیت)
غره ربیع الثانی 1288
قانون عدالتخانه های ممالک ایران
این مجموعه مشتمل بر قواعدی می شود که وزارت عدلیه اعظم و عدالت خانه های بلاد محروسه است.
مجالس مذکوره از این قراراند: 1- مجلس احضار. 2- مجلس اصلاح. 3- محلس دعاوی. 4- مجلس تجارت. 5- مجلس جنایات. 6- مجلس محاکمات. 7- مجلس اجراء.
مجلس احضار مرکب است از رئیس- منشی محرر- دفتردار.
مجلس دعاوی مرکب است از رئیس نائب- اجزاء- منشی احکام- دفتردار- محرر محاسب.
مجلس اصلاح مرکب است از رئیس- نائب- اجزاء مصلحه- منشی- دفتردار.
مجلس تجارت مرکب است از رئیس- نائب- تاجر معظم- منشی- دفتردار- محرر محاسب.
مجلس جنابات مرکب است از رئیس- نائب- طبیب- اجزاء- منشی- محرر- دفتردار.
مجلس اجرا مرکب است از رئیس- نائب- منشی- دفتردار- تحویلدار.
مجلس محاکمات مرکب است از امین عدلیه- ناظر عدلیه- منشی- محاسب- دفتردار محاکمات- دفتردار احکام.
فراشخانه مرکب است از رئیس که به اسم فراش باشی خوانده می شود- نائب- فراش به قدر اقتضای وسعت بلد و زیادتی دعاوی.
مجلس مرکب است از زندانبان- مسحفظ محبوسین.
1- مجلس احضار و قوانین آن
2- مجلس احضار عرایض را ثبت نموده و احضارنامه به فراش داده مدعی علیه را احضار می کند.
3- مجلس احضار به اتمام هیچ کاری ماذون نیست.
4- مجلس مذکور پس از احضار مدعی علیه طرفین دعوی را به مجلس وزیر عدلیه اعظم یا امین عدلیه می فرستد.
5- در اعیاد و ایام متبرکه چون روزهای قتل و دوشنبه و جمعه کسی را احضار نخواهند نمود مگر اینکه جانی و سارق و خائن دولت باشد.
6- اگر مدعی علیه خارج از بلد است و مسکن او در موضعی است که اخبار تلگرافی ممکن است، با تلگراف احضار خواهد شد واجرت تلگراف را عارض خواهد داد.
7- اگر در مقام مالوف او تلگراف نیست، به هر نوعی که میل مدعی است، احضار می شود یعنی به نوشتن نامه و فرستادن احضار نامه یا به صحابت فراش مخصوص.
8- هرگاه مدهی فراش مخصوص برای احضار بخواهد، مخارج یومیه سفر فراش را باید بدهد یا مخارج اسب او.
9- اگر مدعی کسی را از مسافت بعیده به عدالتخانه احضار نماید و ادعای خود را نتواند ثابت کند، مخارج سفر مدعی علیه را باید بدهد، به علاوه ضرر وارده بر او بنابر تعیین مجالس باید بدهد.
10- زمان مهلت احضار پس از آن که مدعی علیه احضار نامه را ملاحظه نموده، اگر خارج از بلد متوقف است، از قراری است که روزی شش فرسنگ راه بپیماید.
11- مدعی علیه پس از احضار باید مکان مخصوص خود را در مجلس احضار بنماید و اگر خانه مخصوص ندارد، مقام مالوف خود را بنماید.
12- اگر مدعی علیه متعدد است، منزل هر یک از آن ها را که مدعی اختیار کند، باید مقر خود قرار دهند.
13- فراش عدالت خانه بی احضار نامه چاپی مخصوص مدعی علیه را نمی تواند به عدالت خانه بخواهد و هر فراش و مباشری که احضار نامه مزبور را به مهر عدالت خانه در دست نداشته باشد، اطاعت او لازم نیست.
14- هر فراشی که احضار نامه پیش کسی می برد، تکلیف او این است که آن را به مهر و امضای شخص احضار شونده برساند و برگشته به مجلس احضار تسلیم کند.
15- فراش عدالت خانه همراه احضار شونده نخواهد ماند مگر آن که جانی و سارق یا خائن دولت باشد.
16- احضار نامه باید مشتمل باشد: اولا روز و ماه و سال و اسم و شغل و صنعت و لقب و منزل مدعی را. ثانیا اسم مجلس و منزل احضار کننده را. ثالثا اسم و منزل و صنعت مدعی علیه را. رابعا اسم شخصی که احضار نامه به دست اوست.
17- هرگاه مدعی علیه پس از دیدن احضار نامه عدالت خانه در حاضر شدن مبادرت نکند و به دفع الوقت بگذراند، دفعه ثانی تهدید خواهد شد و دفعه ثالث مستوجب حبس است مگر آن که به واسطه امر فوتی یا ضرر فاحش استدعای مهلت در مدت معینه نماید.
مجلس اصلاح
18- دعاوی اصلاح پذیر از مجلس اصلاح تجاوز نخواهد نمود مگر آن که طرفین دعوی به صلح راضی نشوند.
19- مجلس اصلاح ماذون به الزام مصالحه نیست.
20- هرگاه اصلاح مایه ضرر نسبت به امور مفصله آینده شود، اصلاح جایز نیست.
1- دعاوی بر عمارات عام المنفعه (چون مریض خانه و مهمان خانه و غیرهما) و موقوفات و املاک خالصه.
2- دعاوی بر منفعت صغار و اولیاء و ناظرین مخلفات و متروکات.
3- دعاوی بر ضمانت و کفالت.
4- دعاوی بر مال التجاره.
5- دعاوی بر اخذ رشوه.
6- دعاوی بر تقلب در نوشتجات که باید محکوم به جزای قانونی شوند.
7- دعوی بر منفعت فقرا.
8- دعوی بر زوجیت.
21- هر دعوی که در مجلس صلح به انجام نرسد، رئیس مجلس به سایر مجالس متعلقه به دعوی حواله خواهد داد.
مجلس دعاوی
22- هرگاه اسناد مدعی ممهور به مهر مدعی علیه باشد، مستحق مدعی علیه در این که فلان نسخه خالی الوجه است پذیرفته نخواهد شد، مگر پس از آن که قبض رسید از تنخواه را به مهر مدعی ابراز کند یا آن که رد آن را در محضر شرع ثابت کند.
23- ادعای بی سند در مجلس دعاوی پذیرفته نیست مگر این که مدعی بر تعدی و اجبار باشند.
24- هرگاه مدعی علیه تفریط در اموال داین نموده و پریشان حال است، به هر شغلی که مجلس برای وصول تنخواه مدعی مصلحت داند، به توسط مجلس محاکمات مدعی علیه را الزام خواهند نمود.
25- هرگاه مدیون در تنخواه داین تفریظ نموده و هیچ راهی برای وصول تنخواه نباشد، میدون را با رای رئیس مجلس به مجلس محاکمات خواهند فرستاد تا بر طبق قرارداد موضوعه جزاء داده شود.
26- هرگاه شخصی چیزی از مایملک خود را به دیگری بخشش یا مصالحه و بیع نموده باشد و مالکیت ثالثی در آن ملک پیش از تاریخ بخشش یا مصالحه یا بیع معلوم شود، آن شخص باید از عهده معادل آن براید و اگر نتواند از عهده برآید، محاکمه آن بر وفق شرع انور به انجام خواهد رسید و جزای عمل او به حکم مجلس محاکمات واگذار خواهد شد.
27- بیع شرط اگر لزوم یافته باشد و واگذاردن آن به داین فی الحقیقه سبب ظلم و ضرر فاحش مدیون کرد، تسلیم داین نخواهد شد بلکه تنخواه داین را رسانیده و باقیمانده مال المبایعه را به صاحبش رد می کند، چنان که سابق بر این هم معمول دیوان بود.
مجلس تجارت
28- ادعای بر افلاس بدون اثبات در این مجلس پذیرفته نیست.
29- برای تحقیق افلاس تجار باید دفاتر ونوشتجات آن را در این مجلس ملاحظه و غوررسی نمود.
30- مدعی بر افلاس باید سبب افلاس خود را از غرق و حرق و سرقه و ضرر فاحش بر طبق اعمال تجارتی برساند.
31- هرگاه تفریط مدیون در مال التجاره ثابت شود، اجزاء مجلس تعلل مدیون را در ادای غرامت نخواهند پذیرفت.
32- مدیون مفرط آن چه زیاده از مایجتاج زندگی دارد، از خانه و ملک و غیرهما فروخته دین خود را ادا خواهد نمود.
مجلس جنایات
33- شخص متهم به جنایت پیش از اثبات جنایت سپرده مجلس خواهد بود.
34- تحدید و تحقیق جنایت باید به تصدیق طبیب عدالت خانه باشد یا به تصدیق طبیب و جراح حاذق دیگر به شرط امضای طبیب عدالت خانه.
35- تعیین دیه بر طبق احکام مجتهدین و قوانین طبیه محکمه خواهد بود.
36- مدت اخذ تاوان از جانی اگر مستطیع باشد، تا سه ما و اگر مستطیع نیست، بنابر قسط و مصلحت امین محاکمات خواهد بود.
37- اگر جانی از ادای تاوان بالمره عجز داشته باشد، مجلس محاکمات او را بر طبق قانون به جزا خواهد رساند و به اندازه مبلغ تاوان حبس عدالت خانه خواهد شد.
38-
39-
40- حق الزحمه طبیب عدالت خانه برای تحقیق جنایات از دو هزار تا یک تومان است. این مبلغ از مجنی علیه گرفته می شود.
مجلس محاکمات
41- عرایض از این مجلس به سایر مجالس می گردد و حکم تمام دعاوی و عرایض نیز از این مجالس صادر می شود.
42- تمام احکام صادره از عدالت خانه در این مجلس ثبت می شود.
43- این مجلس برای احقاق حقوق و اجرای حکم خود وضع و طریقه آن را به مجلس اجراء امر می کند.
44- وزیر عدلیه یا امناء عدلیه بلاد، در خصوص هیچ کس حکم نخواهند نمود مگر آن که صورت استنطاق و... ورای مجلس متعلق به آن دعوی را ملاحظه کنند.
45-
مجلس اجراء
46- جمیع کارهای تمام شده ثبت این مجلس می شوند.
47- صد پنج ماخوذی عدالت خانه در دفتر مخصوص این مجلس ثبت می شود.
48-
49- برای احقاق حقوق و وصول و ایصال فراش از این مجلس مامور می گردد.
50- هرگاه مجلس اجراء در احقاق حقوق عایق و مانع سختی ملاحظه کند، باید مجلس محاکمات را مستحضر نماید.
51-
52- بدون دیدن حکم مجلس محاکمات به هیچ وجه در احقاق حقوق نباید اقدام نماید.
فراش خانه
53- فراش عدالت خانه در کمال احترام باید ماموریت خود را به انجام رساند.
54- فراش عدالت خانه مادامی که ماموریت خود را به انجام نرسانیده است نباید به کاری دیگر اقدام کند مگر آن که ماموریت او با مهلت و مدت بوده و از جانب روسا به کار دیگر مامور شود.
55- غیبت فراش عدالت خانه از ماموریت خود بدون اجازه هر روزی مستوجب یک هفته حبس است. مواجب در ایام حبس داده نمی شود و خوراک به قدر مایحتاج زندگی داده خواهد شد.
56- فراش عدلیه بدون نوشتن ممهور به مهر یکی از مجالس ماذون نیست که به هیچ کاری اقدام نماید.
مجلس و محبوسین
57- مجلس باید موضعی باشد که دور از ازدحام مردم و خارج از ... بوده و کسی در آن مواضع راه مراوده و مکالمه با محبوسین نداشته باشد.
58- محبسی باید بر وفق شرایط حفظ صحت ساخته شده باشد.
59- اگر قتل باعث بر حبس شده است، باید قاتل در حجره کوچکی حبس شود که زیاده از یک نفر گنجایش نداشته باشد.
60- زندانبان بدون داشتن حکم مخصوص مجلس محاکمات نباید کسی را حبس کند و بدون رسیدن نوشته آزادی محبوس نباید کسی را نیز رها نماید.
61- موکلین محبس به نوبت باید مواظب کشیک زندانیان باشند و در هیچ حالت از آن ها غفلت نکنند.
62- بیش ازقوت لایموت به محبوس داده نمی شود.
63- طبیب محبوسین طبیب عدالت خانه است و در بازدید آن ها هیچ گونه حق الزحمه مطالبه نخواهد کرد.
64-
تکالیف عدالت خانه
65- هنگام انعقاد عدالت خانه و مجالس آن از آغاز بهار تا پایان تابستان سه ساعت بعد از طلوع آفتاب و از ابتداء پاییز تا انتهای زمستان دو ساعت بعد از طلوع است و هنگام انقضای مجالس در تمام فصول دو ساعت به غروب آفتاب مانده است.
66- رشوه بالمره ممنوع است. هرگاه یکی از اجزاء مجالس (...............) گیرنده و دهنده رشوه به حبس جزاء داده خواهد شد و دو مساوی مبلغ رشوه از گیرنده گرفته می شود و علاوه بر مذکور شناعت عمل آن ها را نیز اشتهار خواهند داد.
67-
68- تعطیل منحصر به اعیاد و ایام قتل و دوشنبه و جمعه است.
69- گزارش نامه عدالت خانه و خلاصه کارهای تمام شده باید به هر پانزده روز یک نوبت به توسط چاپاردولتی انفاذ وزارت عدلیه اعظم شود و حکمی که در خصوص طرفین شده است، در این خلاصه نیز باید ثبت شود.
70- درصورت عجز عدالت خانه از محاکمه مخصوص طرفین دعوی را به وزارت عدلیه اعظم خواهد فرستاد.
71- اجرای احکام وزارت عدلیه اعظم به عهده عدالت خانه است.
72- امور معظمه را چون قتل و مسموم کردن و سرقت عمده باید به استحضار وزارت عدلیه اعظم به انجام رساند. (سرقت عمده مبلغی است که زیاده از هزار تومان باشد.)
73- بیش از مجازات لازمه هیچ گونه بی احترامی به کسی جایز نیست.
تکالیف مشترکه مجالس
74- عرایض ثبت مجالس و پس از رفع مخاصمه مانند فهرست ثبت دفتر مجلس مخصوص به همان عرض می شود.
75- استشهاد نامه بی حضور شهود در این مجالس معتبر نیست مگر آن که مهر و خط شهود را اجزاء مجلس بشناسند یا آن که از جانب علمای عظام حکم شرعی بر طبق آن صادر شده باشد.
76- سواد هیچ حکمی در مجالس معتبر نیست مگر در بعض موارد که مجلس لازم دارد.
77- احکام شرعیه شریفه که از جانب مجتهدین عظام به این مجالس می رسد، پس از اجرا خلاصه آن ها ثبت دفتر خواهد شد.
78- خلاصه گفتگوی مدعی و مدعی علیه را در هر یک از مجالس باید نوشت مگر در مجلس احضار و اجرا که به هیچ وجه حق گفتگو و رسیدگی به عرایض ندارند.
79- هرگاه بی گناه بودن محبوس و یا متهمی در یکی از مجالس ثابت شود، آن مجلس در خلاصی او هیچ گونه اهمال روا نخواهد داشت.
80- هر یک از مجالس پس از تفریق حق از باطل خلاصه گفتگوی مجلس و رای مجلس را نوشته به مجلس محاکمات خواهند فرستاد.
81- احکام شرعیه باید از مجتهدین جایزالحکم قبول شود.
82- مجالس بدون حضور مدعی علیه عرض هیچ کس را نخواهند پریرفت.
83- هر مجلس پس از صرف نهار مختار است که یک ساعت آسایش نماید یا آن که بدون فاصله به عرایض رسیدگی کند.
84- اسم و لقب مدعی و مدعی علیه و خانه و محله و شغل و صنعت آن ها و سال و ماه و روز عرض ایشان به عدالت خانه باید در خلاصه مجالس ثبت شود.
امین عدلیه
85- امین عدلیه رئیس کل عدالت خانه است.
86- صدور احکام و داوری مخصوص به امین عدلیه است. امین عدلیه در اجرای احکام وزارت عدلیه باید نهایت سعی خود را به جا بیاورد.
87-
88- امین عدلیه مکلف است که تعدی حکام را به نوع مستحسن رفع کند.
ناظر عدلیه
89- ناظر عدلیه نیز از روسای عدالت خانه شمرده می شود.
90- ناظر عدلیه مامور است که در هر جا چیزی خلاف قانون و منافی عدالت ملاحظه نماید، عاملین آن را به عدالت خانه بخواهد و امین عدالت خانه را به مواخذه آن ها ...
91- هر تعدی و خلاف قانونی که ناظر عدلیه ملاحظه کند و امنای عدلیه از رفع آن بدون فتنه و شورش عاجز باشند، به وزارت عدلیه اعظم اطلاع خواهد داد.
92- هر خلاف قانونی که از امین عدلیه و روسای مجالس ملاحظه نماید به وزارت عدلیه اعظم اظهار خواهد نمود.
93- هر خلاف قانون روسای عدالت خانه را باید در مجلس وزارت عدلیه ثابت نماید.
روسای مجالس
94- روساب مجالس می توانند در امور فوتی و تعجیلی به روزهای تعطیل در منازل خود به عرض عارضین رسیدگی نمایند.
95- هر یک از روسای عدلیه که در احقاق حق کسی اغماض نماید و بر خلاف مقتضای عدالت کاری را به انجام رساند، در صورذت ثبوت از بیست تومان تا صد تومان به وزارت عدلیه اعظم ترجمان خواهد داد و از دو ماه تا یک سال حبس و از سه تا پنج سال از شغل خود معزول خواهد ماند.
اجزاء مجالس
96- در حالتی که رئیس مجلس در مقام تحقیق است، سایر اجزاء باید ساکت باشند تا آن که سخن او تمام شود.
97- اجزاء با ادب و احترامات لازمه باید با رئیس گفتگو نمایند، چه اگر خلاف احترام از مکالمه و رفتار یکی از آن ها معلوم شود، بر رئیس است که ابتدا به واسطه نوشته او را متذکر نماید. در صورتی که تذکار سودی نبخشید، دفعه ثانی تا یک تومان ترجمان خواهد داد به علاوه فعل او تشهیر خواهد یافت.
98- هرگاه یکی از اجزاء دشنامی به رئیس گیند، رئیس به توسط استشهاد و تصدیق نامه سایر اجزاء مجلس به امین عدلیه اطلاع خواهد داد و به سه ماه حبس یا زیادتر جزاء داده خواهد شد.
99- اجزاء می توانند خلاف قانون روسا را به ناظر عدلیه ابراز نمایند و اگر سودی نبخشید، به وزارت عدلیه اعظم اظهار کنند.
100- اگر یکی از اجزاء به عمد در نوشته خود غلطی مرتکب شود، چنان که تغییر در حکم دهد، رئیس خلاف کاری او را در مجلس محاکمات ثابت نموده بر طبق قانون به جزا خواهد رساند.
101- هرگاه یکی از اجزاء مجالس شهادت خلافی در خصوص کسی بیان نماید، یک تومان ترجمان از او گرفته خواهد شد.
102- هر حکمی که از عدالت خانه بلاد معظمه به توابع آن ها نوشته شود، پنج هزار خواهد داد.
طرفین دعوی
103- مدعی باید عرض خود را مکتوبا و مهمورا به مجالس برساند.
104- چون به یکی از مجالس عریضه دهند باید نمره عریضه خود را گرفته بروند و هر ساعت و روزی را که آن مجلس برای جواب دادن معین می کند، بیایند.
105- مدعی و مدعی علیه نباید در مجلس گفتگوهای ناملایم کرده و سبب تغیر طرف مقابل خود شوند.
106- چون یکی از طرفین در سخن باشد، دیگری نباید سخن گوید تا آن که گفتگوی شخص نخستین به انجام رسد.
107- خویشان و کسان مدعی و مدعی علیه نباید در مجلس گفتگو کنند، مگر پس از آن که چیزی از آن ها پرسیده شود یا آن که دلیل شرعی باشد.
108- هرگاه تا چهل روز مدعی علیه نتواند از عهده جواب مدعی برآید، ادعای مدعی پذیرفته خواهد شد.
109- اگر تا مدت مزبوره فوق مدعی جواب مدعی علیه را رد نکند، باید از مدعا به خود بگذرد.
شهادت به جهت کشف امور
110- کمتر مدت مهلت برای اقامه شهود تا سه روز است.
111- شهود باید یک به یک به مجلس آمده اطلاعات خود را بیان کرده و پای نوشته شهادت خود را مهر نموده از مجلس بیرون روند.
112- شهود به هنگام شهادت دادن نباید با یکدیگر باشند و همچنین پس از ادای شهادت با دیگرانی که هنوز شهادت خود را بیان نکرده اند، نباید یک جا بمانند.
113- شهادت زنان قابله در جنایات الات تناسل زنان در مجلس جنایات پذیرفته خواهد شد.
114- تصدیق و شهادت خلاف واقع از زنان قابله و طبیب جراح پس از ثبوت گوینده را مستوجب حبس خواهد نمود.
115- تصدیق نامه طبیب و جراح باید بر طبق شروطی باشد که در این جا مندرج است.
شروط تصدیق نامه طبیب و جراح
116- طبیب یا جراح در تاریح معین هر چه از محضر عام و محل نزاع استنباط کرده است باید به دقت هر چه تمامتر از روی راستی بنویسند. اسم شهر و محله و معبر و خانه ای که در آن جا جنایت اتفاق افتاده است باید نگاشته و شدت قرض و خطرها و نتایج آن را در نهایت تحقیق نوشته مدلت لازمه را برای استعلاج و مخارج اصلاح و التیام را نیز بدون کم و زیاد معین کنند. زخم و شکسته و ضربه و ضغطه کاری را در همان موضعی که جنابت رسیده است باید تحقیق و تحدید نمایند، زیرا که حرکت دادن و انتقال شخص جنابت رسیده گاهی سبب فزایش مرض و زیادتی سیاست مقصر می شود. حالت شخص مجروح و مقتول را از زخم و کبودی و آماس و غیره در هر جایی از بدن که باشد باید نوشت. وضع افتادن و نشستن مجروح را باید نگاشت و هم چنین هر حالتی را که بتوان از این چیزی استنباط نمود. چه از دیدن و چه از لمس و چه از شهادت دیگران گاهی نیز لازم می شود که لک های لباس مجنی علیه را بنویسند.
شروط گزارش نامه که از مجالس نزد امین عدلیه فرستاده می شود
117- اولا اسم و لقب مدعی و مدعی علیه و سال و ماه و روز و اسم مجلس باید نوشته شود. ثانیا خلاصه واقعه را که تحقیق شده است باید به نوع راست و درست و به عبارت های مانوس بنگارند. ثالثا رای مجلس و نتیجه که از ملاحظات کامله مفهوم شده است، بدون هیچ گونه جانب داری بنویسند و اگر پس از تحقیق و ملاحظه دقیقه باز پوشیدگی در مطلب بماند باید اشاره کنند. رابعا حکمی را که از برای طرفین دعوی جایزالاجرا دانسته اند در آخر گزارش نامه باید بنگارند.
صد پنج ماخوذی عدالت خانه
118- مبلغ مزبور در مجلس اجرا جمع می شود و به هر سه ماه آن را از قرار ذیل قسمت می کنند.
119- ربع صد پنج به امین عدلیه می رسد. ربع دیگر به روسای مجالس و ناظر عدلیه بالمساوات تقسیم می شود. ربع سیم باید به اجزاء و طبیب عدلیه و منشیان و دفترداران مجالس برسد. ربع چهارم به فراشان و فراشباشی و زندانبان و مستحفظین مجلس خواهد رسید.