دکتر جواد هیئت را در عرصه‌های فرهنگی، کوشنده تورکولوژیست می‌شناسیم. کتاب‌های تألیفی
و مقالات متعدد در مجله وارلیق و دیگر نشریات حاکی از گستره دانش و آگاهی
دکتر هیئت در تاریخ و زبان و فرهنگ تورکان بوده و وی را در جایگاه تورک‌شناسی هویت‌باور
معرفی می‌کند. دکتر هیئت، زاده تبریز است و بی‌مهری به هویت و فرهنگ تورکی را در
تمامی زندگی‌اش درک کرده است. بدون این که دچار احساسات غیر خردمندانه شود، از این
بی‌مهری نوشته است. آن را به مساله زندگی تبدیل کرده و رهیافتی آکادمیک و هویت‌طلبانه
از خود به یادگار گذاشته است.
با این حال دکتر جواد هیئت به استناد
نوشته‌ها و فعالیت‌هایش، جزو مدرن‌اندیشان ایرانی قرار می‌گیرد که با تحقیقات تورک‌شناسی،
زمینه‌هایی از تاریخ‌نگاری هویتی و زبان‌شناسی تورکی را در مدت چهل سال از عمر
خویش ارائه نموده است. دکتر جواد هیئت در راستای تحقق مطالبات هویت‌طلبانه تورکان
ایران، «انجمن آذربایجان» را در سال پرحادثه 1357 به همراه چند تن از هم‌فکران
بنیان می‌گذارد؛ بعد از تعطیلی «انجمن آذربایجان» جواد هیئت تحقیقات تورک‌شناسی
خود را در دو زمینه الف) تاریخ تورکان و ب) زبان تورکی انجام داده است. هیئت
تحقیقات خود را به زبان تورکی نوشته و با نوشته‌های خود در کتاب‌ها و مجله وارلیق،
سعی در ایجاد متنی معیار برای زبان تورکی آذربایجان دارد.
جواد هیئت در زمینه تاریخ تورکان،
گذشته‌های باستانی در هزاره‌های تاریخی اورتا آسیا و اقوام اولیه تورکان را مدنظر
دارد؛ دورانی که تورکان قدیم (اسکی تورکلر) خوانده می‌شوند.(هیئت، 18:1389) هیئت به تأسی از پژوهش‌های تورک‌شناسان به استناد منابع چینی، کوه‌های آلتای را نخستین زیستگاه تورک‌ها می‌داند؛
در حالی که تاریخ‌نگاران دیگری، منطقه‌ای بین کوه‌های آلتای و دشت‌های قرقیز یا
جنوب غربی دریاچه بایکال را نخستین زیستگاه تورک‌ها نوشته اند.(هیئت، 16:1389)
به تقسیم تاریخی جواد هیئت از تاریخ
اجتماع هویت قومیتی، دوره میانه تورکان (اورتا تورکلر) از حکومت قاراخانیان آغاز
می‌شود.(هیئت، 95:1389)
استقرار حاکمیت سلجوقیان در ایران و جابجایی قومی که
آنان با خود به ایران آوردند، اولین کوچ تورکان اوغوز را در تاریخ میانه ایران
زمین رقم زد. با این که سرزمین آذربایجان پیش از آن دوران، اهالی تورک اوغوز را در
خود داشت و استقرار تورکان در این سرزمین را به قرن هفتم قبل از میلاد نوشته‌اند و
ریشه تاریخ زبان و فرهنگ تورکی نیز به دورانی بسیار قدیمی‌تر از ورود سلجوقیان به
ایران و آذربایجان می‌رسد، اما این اولین کوچ قبایلی از اوغوزان بود که آنان را در
ایران ماندگار گردانید.(ر.ک: هیئت، 96:1389)
دومین کوچ بزرگ تورکان اوغوز در زمان استقرار حاکمیت
مغولان در ایران اتفاق افتاد. در زمان هلاکوخان، عده‌ای از قبایل اوغوز به
آذربایجان و دیگر مناطق ایران کوچانده شدند (ر.ک: هیئت، 103:1389).
دکتر جواد هئیت با تحقیق در زمینه‌های
تاریخی و هویت تورکان، زبان تورکی را نیز در تحقیقات خود به تأمل می‌گذارد. از نظر
وی زبان تورکی ریشه در هزاره‌های کهن دارد؛ سابقه‌ای هفت صد ساله که از ادبیات
شفاهی شکل گرفته و به ادبیات مکتوب و نوشتاری ارتقا یافته است. همین زبان است که
تا قرن دهم به صوت شفاهی حفظ می‌شود و در آذربایجان در قرن‌های یازده تا سیزده میلادی به صورت زبان نوشتاری در می‌آید؛
در واقع از تکامل ادبیات شفاهی کهن تورکان، در همان دوران ادبیات کلاسیک تورکی شکل
گرفت.
در ریشه‌های اولیه زبان تورکی، نوشته‌های «یئنی‌سئی»
که از نخستین متن‌های ادبی تورکان بشمار می‌روند، مربوط به قرن پنجم میلادی، 300
سال قبل از زمان آثار اورخون هستند (هیئت،83:1389). با این حال، «زبان آذربایجان
به گروه غربی خانواده زبان‌های ترکی منسوب می‌باشد و در میان این گروه، موقعیت
مرکزی داشته و دایره نفوذ آن وسیع می‌باشد. ضمنا در میان این خانواده، قبل از همه
یعنی در فاصله قرن های 9-7 میلادی به شکل زبان عموم مردم درآمده است...»(دمیرچی
زاده؛ به نقل از: هیئت، 400:1380)
از این دوران به تحقیق جواد هئیت، ادبیات تورکی در
ایران شکل می‌گیرد و همراه با تحول زمانه، تغیرات ادبی و محتوایی را از سر می‌گذراند.
اشعار برجای مانده از حسن اوغلو از متن‌های اولیه نگارشی تورکی آذربایجانی در قرن
سیزدهم است.
قرن پانزدهم در زبان تورکی تحولی دیگر انجام می‌گیرد
و اشعار شیخ قاسم انوار و حبیبی، الگوهای حماسی را وارد ادبیات صوفیانه می‌کنند.
با قرن شانزده مرحله تازه‌ای در زبان تورکی ادبی آذربایجان شروع می‌شود.
همان دوران ادبیات شفاهی تازه‌ای به عرصه می‌آیند و
داستان‌هایی در ژانرهای حماسی و عشقی «کوراوغلو»، «اصلی و کرم» و «عاشیق غریب» در
میان تورکان پدید می‌آیند.
تا دوران معاصر و قبل از و حتی تا سالیانی بعد از
تقسیم آذربایجان در جنگ‌های ایران و روسیه، زبان ادبی آذربایجانی، مسیری یگانه و
یکپارچه داشت. با تصمیمات سیاسی که منجر به تقسیمات جغرافیایی شد، زبان ادبی تورکی
در فلات ایران به حاشیه رانده شد. از دوران پیشامشروطه تا حدود سی سال پیش، زبان
تورکی کمترین تولیدات ادبی را شاهد بوده است. میرزا فتحعلی آخوندزاده (1812-1878)
نخستین متن‌های مدرن ادبی تورکی را با نگارش رمان کوتاه «آلدانمیش کواکب= ستارگان
فریب خورده» و نمایشنامه‌های تورکی(1850) پایه گذاشت. همو با تألیف «کمال الدوله
مکتوبلاری» (1866م/1283ق) نخستین متن مدرن تورکی را در انتقاد اجتماعی و سیاسی
تورکان ایران و هم چنین تغییر خط و الفبای نوشتاری را در رساله «اسلام دیللری‌نین
یازیسی ایچون ینی الفبا» (1857) ارائه نموده است.
ممالک محروسه ایران بعد از انسجامی که حکومت قاجار به
ارمغان آورد، زبان‌های عربی- فارسی و تورکی را در نوشتار و گفتار شاهد بود. تألیف
«خلاصه عباسی» اثر محمد خوئی، «بهجةاللغات الترکیه» از فتحعلی قاجار قزوینی و
«الطمغای ناصری» تدوین محمد صالح اصفهانی در فرهنگ‌نویسی تورکی در دوران فتحعلی
شاه و ناصرالدین شاه هستند.
در دوران پایانی حکومت قاجار و تحت تاثیر مدرن‌گرایی،
میرزا حسن رشدیه برای نهادینه کردن زبان تورکی به انتشار کتاب «وطن دیلی» (1905)
در آموزش این زبان مبادرت کرد. در دوره مشروطه انتشار روزنامه‌های تورکی یا دو
زبانه تورکی- فارسی «آنادیلی»، «تجدد» و «آذربایجان» در تبریز را می‌دانیم (ر.ک:
م.ر. هیئت؛ محمداوف؛ بوسنالی، 60:2004).
اشعار تورکی میرزا علی اکبر صابر (1862-1911)، معجز
شبستری (1873-1934) و جلیل محمد قلی‌زاده در روزنامه «ملانصرالدین» نمونه‌هایی از
ادبیات مدرنیستی تورکان بشمار می‌روند. با این حال بر اساس نوشته جواد هیئت در
فاصله 1830 تا 1890 جمعاً 123 اثر به زبان تورکی در آذربایجان منتشر شده که 43 اثر
در تبریز بوده است. تا سال 1920/1299 از تعداد 1329 اثر چاپ شده در ایران، به جز
چند کتاب فارسی، بقیه به زبان تورکی است (آذربایجان ملی ادبی دیلی‌نین تشکلو؛ آذربایجان
کتابی بیبلیوگرافیا؛ به نقل از: هیئت، 261:1380).
انتشار کتاب‌های تورکی در ایران پس از مشروطیت و با
استقرار دولت پهلوی متوقف می‌شود. با سیاست‌های یکسان‌سازی فرهنگی و قومی و سیطره
زبان فارسی، محدود نشریات تورکی زبان هم بسته می‌شوند. تنها در 1322 علی اصغر
مجتهدی کتاب «امثال و حکم» را حاوی 2500 آتالار سؤزو و مثل‌لر انتشار داد.
در سال‌های اول دهه بیست، روزنامه‌های «آذربایجان»،
«وطن یولوندا» و «شفق» در تبریز و «جودت» در اردبیل منتشر می‌شدند. چند عنوان از
دیوان شعرای تورکی‌گوی نیز چاپ شدند. تأسیس «شاعرلر مجلسی» از دیگر اقدامات حکومت
ملی بود که توانست زبان ادبی تورکی را به مسائل عینی زندگی پیوند زند و شعر تورکی
را گسترش دهد.
با سرنگونی حکومت ملی آذربایجان، دولت مرکزی پهلوی با
تشدید فشار و افزایش حساسیت به تورک زبانان، پروسه فارسی سازی مناطق آذربایجان را در
دستور کار سیاسی و اقتصادی و فرهنگی قرار داد.
دهه‌ای در دوران نخست وزیری محمد مصدق، «آذربایجان
یازیچیلار هیئتی» و «آذربایجان دوستلار جمعیتی» در تهران توسط برخی از تورکان شکل
گرفت و دو ماهنامه ادبی تورکی «ادبی اثرلر» (1951) توسط سید حسن قریشیان آغاز شد.
در سال 1954 منظومه «حیدربابایه سلام» را محمدحسین شهریار در لهجه تبریز منتشر
ساخت. دهه‌های سی، چهل و پنجاه تا تغییر نظام سیاسی در ایران، ادبیات تورکی زیر
فشار توانست مجموعه محدودی از تحقیقات تاریخی و ادبی را عرضه کند؛ جواد هیئت شماری
از کتاب‌های چاپ شده به زبان تورکی را در سال‌های دولت پهلوی ارائه کرده است.(ر.ک:
هیئت، 270:1380)
با گشایش فضای سیاسی و فرهنگی که در هیجانات تغییر
نظام حکومتی سال 1357 پدید آمده بود و دولت مستعجل بود، ادبیات تورکی نوشتاری،
تجربه‌های تازه‌ای را شروع و استمرار داد؛ جواد هیئت از انتشار بیش از دویست کتاب
و مجموعه شعر تورکی در مدت شش سال بعد از استقرار جمهوری اسلامی خبر می دهد (هیئت،
275:1380).
دکتر جواد هیئت در زمینه ادبیات شفاهی
تورکی، ریشه‌های تاریخی آن را در اورتا آسیا دانسته و تکوین ادبیات نوشتاری تورکی
را به قرن شانزده میلادی (ده هجری) می‌داند. بر این اساس وی شعرهای حسن اوغلو را
آغاز ادبیات نوشتاری تورکی در قرن سیزده می‌داند.
در تکمیل و ارتقای ادبیات و زبان
تورکی در آذربایجان، دکتر جواد هیئت دست به انتشار مجله وارلیق می‌زند.
نخستین شماره وارلیق با اشاره به جایگاه هویتی و فرهنگی و اجتماعی تورکان
در ایران منتشر شده است. اردیبهشت 1358 فعالیت مطبوعاتی دکتر جواد هیئت به همراه
نویسندگان صاحب نام آذربایجانی با درج ماده 27 اعلامیه جهانی حقوق بشر مبنی بر حق
اقوام و ملل و سپس پاره‌هایی از اعلامیه‌های «انجمن آذربایجان»، در اوضاع هیجانات
سیاسی زمانه تغییر رژیم ایران، در واقع مبانی نظری و اصول فکری گردانندگان مجله وارلیق
را بیان می‌کند. وارلیق به صورت ماهنامه در دو زبان تورکی و فارسی با گرایش
فرهنگی منتشر می‌شود. در جلد آن نوشته می‌شود "وارلیق آیلیق فرهنگی تورکجه -
فارسجا نشریه / مجله ماهانه فرهنگی فارسی- ترکی". از سال 1366 وارلیق
به صورت دوماهانه منتشر می‌شود. دو سال بعد (1368) انتشارش به فصل‌نامه تبدیل می‌شود.
وارلیق از زمستان 1377 هر شش ماه یک شماره منتشر می شود. در مدت سی و شش
سالی که مجله وارلیق منتشر می‌شود، چندین ویژه‌نامه و چند ضمیمه در موضوعات
ادبیات و تاریخ تورکان توسط دکتر جواد هیئت و درباره وی و دیگر نویسندگان مجله نیز
انتشار یافته است. تا زمان درگذشت دکتر جواد هیئت در مرداد 1393 مجله وارلیق
172 شماره منتشر شد.
تألیفات دکتر جواد هیئت در زمینه
تورکولوژی عبارتند از:
-
آذربایجان ادبیات تاریخینه بیر باخیش، ویژه‌نامه وارلیق،
شماره 104، بهار 1376 (چاپ دوم؛ چاپ اول: 1358)، تهران.
-
آذربایجان شفاهی خلق ادبیاتی، وارلیق مجله‌سی‌نین ضمیمه‌سی،
چاپ کاویان، تهران، 1367.
-
ادبیاتشناسلیق، ویژه‌نامه وارلیق، شماره 99، زمستان 1374،
تهران.
-
تورکلرین تاریخ و فرهنگینه بیر باخیش، ویژه نامه وارلیق،
شماره 111، زمستان 1377 (چاپ دوم؛ چاپ اول: 1364؛ ترجمه فارسی: تاریخ مختصر ترک،
مترجم: پرویز زارع شاهمرسی، نشر پینار، تهران، 1389)، تهران.
-
سیری در تاریخ زبان و لهجه‌های ترکی، نشر پیکان، تهران، 1380
.