- aklın iflası
- AHUNDOV
- çeviren:arif berberoğlu
- İstanbul
- Aylak Adam Kültür Sanat Yayıncılık
- Mart 2014.
این مجموعه در دو بخش مقدماتی شامل (زندگی نامه آخوندزاده) و (دیدگاه های آخوندزاده از:حیدر حسین اوف) و 5 بخش اصلی از نوشته های آخوندزاده و خاتمه ای در توضیح اسامی خاص، تنظیم شده است با این عناوین:
1- نامه ای به ایساکو.
2- سه مکتوب کمال الدوله به جمال الدوله(مکتوبات کمال الدوله).
3- جواب جمال الدوله به کمال الدوله(بخش پایانی مکتوبات کمال الدوله).
4- افزوده های مکتوبات سه گانه کمال الدوله.
5- مقالاتی از آخوندزاده، شامل:
1-5- درباره جواب هیوم فیلسوف.
2-5- درباره ملای رومی.
3-5- درباره یک کلمه مستشارالدوله تبریزی.
میرزا فتحعلی آخوندزاده به سال 1812/1228 در شهر نوخه از محلات شکی (قفقاز) به دنیا آمد؛ وی بنابر خودزندگی نامه اش، در دو سالگی همراه خانواده راهی تبریز شده و بعد از توقفی کوتاه (5 سال) به مشگین رفته و در سنین بالا (13 سالگی) به سال 1241 با خانواده اش راهی گنجه می شود.
با پایان یافتن جنگ های دوم روسیه و ایران و انعقاد قرارداد ترکمنچای به سال 1245 قمری، فتحعلی جوان به زادگاه خود – نوخه – که جزو متصرفات تزار شده بود، مراجعت کرده و بعد از توقفی، به گنجه رفته و در آن جا به درس میرزا ملا حسین حاضر و معارف دینی معمول زمانه را فرا می گیرد. در آن دوران و در گنجه بود که فتحعلی به دنبال آشنایی با میرزا شفیع، از نظر فکری متحول می شود.
او به سال 1249 به نوخه بازگشته و در مدرسه جدید روسی، زبان روسی را می آموزد و یک سال بعد به تفلیس رفته و در 22 سالگی به کار در دفتر امور کشوری فرمانفرمای قفقاز زیر دست عباسقلی بیک – بکی خان – به عنوان مترجم از اول نوامبر 1834 برابر با 11 رجب 1250 مشغول می شود. میرزا فتحعلی آخوندزاده شش سال بعد ارتقا مقام یافته و به سمت مترجمی زبان های شرقی رسیده و در سال 1262 قمری بعد از طی سمت مترجم کتبی دفترخانه کشور، در مقامات نظامی به درجه سرهنگی رسید؛ آخوندزاده از آن پس در مدرسه روسی تفلیس به تدریس زبان ترکی مشغول و با افکار دکابریست ها و متجددان روسی مرتبط می شود. این آشنایی ها آموخته های فتحعلی را در شناخت دنیای مدرن بارور ساخته و او را به سوی اندیشه های سیاسی و اجتماعی مدرنیته رهنمون می شوند.
میرزا فتحعلی آخوندزاده یک بار در سال 1264 قمری به ایران می رود. دیداری با امیرکبیر داشته و برای ادای احترام به قبر پدرش، به تبریز شتافته است. او در سن 66 سالگی به تاریخ 27 فوریه 1878 مطابق با 24 صفر 1295 (سی سال قبل از صدور فرمان مشروطیت در ایران) در تفلیس درگذشت. آخوندزاده در زمینه های فکری و سیاسی با تألیف و انتشار آثاری، پیشرو و پیشآهنگ جریانی شد که امروزه آن را «مدرن اندیشان» می خوانم.
تألیفات آخوندزاده عبارتند از: شش نمایشنامه و یک داستان که در مدت نزدیک به هفت سال (1266 تا 1273) آن ها را نگاشته و تحت عنوان «تمثیلات» به چاپ رسیده است، شامل: 1) وزیرخان لنکران؛ 2) خرس قولدورباسان (دزدافکن)؛ 3) مرد خسیس؛ 4) وکلاء مرافعه؛ 5) موسی ژوردان؛ 6) ملا ابراهیم خلیل کیمیاگر و 7) داستان یوسف شاه.
رساله «الفبای جدید» که در سال 1274 نوشته است. مقالاتی در زمینه های فرهنگی – سیاسی – نقد اجتماعی و... که با عنوان «مقالات» به چاپ رسیده اند. بخشی از نامه هایی هم که آخوندزاده در مقاطع مختلف تاریخی به دوستان و نزدیکانش نوشته است، در کنار الفبای جدید تحت عنوان «الفبای جدید و مکتوبات» منتشر شده اند.
در میان نوشته ها و تألیفات میرزا فتحعلی آخوندزاده «مکتوبات کمال الدوله» از اهمیت ویژه ای برخوردار است؛ شروع نگارش «مکتوبات» به سال 1279 قمری بوده و تا 1295 مدام آن را حک و اصلاح و بازنویسی کرده است.
آخوندزاده در تمامی تألیفات و نوشته هایش بنیان انتقاد اجتماعی و سیاسی را در شرق پایه گذاشت؛ به اصلاح خط و تغییر آن پرداخت؛ سخن از اصلاح دینی گفت و جوانه های گسست از سنت و بنیاد مدرنیته را در ایران و عثمانی پدیدار ساخت؛ او نخستین نمایشنامه های شرقی را به وجود آورد و با آگاهی که از سبک های نوین ادبی به دست آورده بود، به سنجش ادبیات کلاسیک پرداخت؛ آخوندزاده در انتقاد از سیاست سنتی و با شناختی که از اندیشه های سیاسی مدرن حاصل کرده بود، ایده های مشروطه خواهانه را در برپایی نظام سیاسی مبتنی بر قانون عرفی و برآمده از حقوق طبیعی و سکولاریسم عقلانی و واقعی بنیاد گذاشت.
احقاق حقوق زنان و حضور انسانی آنان در جامعه و آسیب شناسی از لایه های اخلاقی سنت به همراه تأکید بر آموزش و پرورش همگانی و انتقاد از وقایع نگاری پیشینیان با تکیه بر تاریخ نگاری مدرن، دیگر اقدامات و ایده های آخوندزاده را تشکیل می دهند و او را در صدر جریانی قرار می دهند که به همراه میرزا ملکم خان ناظم الدوله، میرزا آقا خان کرمانی، میرزا یوسف خان مستشارالدوله، میرزا طالبوف تبریزی و... مدرن های کلاسیک ایرانی را به وجود آورده است.
انتشار ایده های آخوندزاده از همان دوران حیاتش آغاز شد؛ نخستین بار میرزا محمد جعفر قراجه داغی، نمایشنامه ها و «داستان یوسف شاه» را بین سال های 1288 تا 1291 قمری به چاپ رساند. بخشی از اشعار و مقالات او هم در برخی مجلات به چاپ رسیدند. برخی از نامه های آخوندزاده و رساله «الفبای جدید» هم به همت محققان آذربایجان منتشر شده اند؛ اما «مکتوبات کمال الدوله» تا سال 1350 خورشیدی در ایران به انتشار عمومی نرسید و همان طور که خود آخوندزاده آن را شخصی به بعضی افراد می داد، نسخه هایی از آن در میان اهل فرهنگ و فکر دست به دست می گشت. به نوشته باقر مؤمنی اولین بار متن «مکتوبات» در سال 1924 میلادی در باکو از طرف کمیته الفبای جدید منتشر و جزو کتاب های درسی درآمد.
شاید اصلی ترین نسخه «مکتوبات» همانی باشد که در کتابخانه ملی ایران نگهداری می شود. همان طور که اشاره شد، نخستین بار متن تحصیح شده «مکتوبات» در سال 1350 خورشیدی توسط باقر مؤمنی در سطح محدودی منتشر شد که بر اساس نسخه کتابخانه ملی ایران و نسخه های تاجیکی و ترکی آن تحقیق شده بود.
نخستین بار مجموعه آثار آخوندزاده به سال 1961 میلادی توسط حمید محمدزاده و حمید آراسلی در باکو منتشر شدند. «مکتوبات کمال الدوله» هم با مقدمه حامد محمود زاده به سال 1985 میلادی در انتشارات علم باکو چاپ شده است. «مکتوبات کمال الدوله» در سال 1364 خورشیدی با مقدمه و تصحیح و تجدید نظر م. صبحدم توسط انتشارات مرد امروز در اروپا منتشر شده است. نسخه اینترنتی آن هم در سایت الفبا موجود است که شامل زندگی نامه و ملحقات آخوندزاده بر متن آن هم است.
تاکنون تنها تحقیق ارزنده و روشمند راجع به آخوندزاده در زبان فارسی کتاب «اندیشه های میرزا فتحعلی آخوندزاده» است که توسط دکتر فریدون آدمیت به سال 1349 خورشیدی در تهران و توسط انتشارات خوارزمی چاپ شده است. این کتاب که با روش تاریخ نگاری اندیشه و بر پایه نوشته های آخوندزاده نوشته شده است، از همان زمان انتشار به سرنوشت نوشته های آخوندزاده دچار شد و جزو کتاب های ممنوعه درآمد. در بازار سیاه کتاب تهران، امروزه افست هایی از این کتاب دست به دست می گردد. انتشار این کتاب با فعالیت های سید حسین نصر پیش سید کاظم شریعتمداری، یکی از مراجع تقلید تشیع، مورد اعتراض قرار گرفت و در حالی که جایزه ملکه وقت ایران را از آن خود کرده بود، با مشکلاتی در پخش مواجه شد.
به غیر از چند جزوه سیاسی و ایدئولوژیک که علیه آخوندزاده در زبان فارسی چاپ شده اند و فاقد ارزش علمی هستند، زندگی نامه و اندیشه های آخوندزاده در بیشتر منابع دائرة المعارفی فارسی و انگیسی و ترکی چون دائرةالمعارف اسلام – دائرةالمعارف ترک – دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و... ثبت است و در آثار و تحقیقاتی که راجع به تئاتر، نمایشنامه نویسی، اندیشه سیاسی و... در ایران معاصر نوشته شده اند، طرح ایده ها و افکار آخوندزاده جایگاه آغازگری دارد؛ با این حال تاکنون در زبان فارشی کتابشناسی میرزا فتحعلی آخوندزاده تنظیم و منتشر نشده است. میکائیل حسن اوغلی رفیعلی هم به سال 1959 میلادی در مسکو کتابی با عنوان «آخونداوف» منتشر کرده است؛ در ترکیه هم کتابی را با نام «میرزا فتحعلی آخونداوف حیاتی و اثرلری» می شناسم که به سال 1950 میلادی در آنکارا چاپ شده است. کتاب «میرزا فتحعلی آخوندزاده و نوشته های انتقادی» را هم ایرج پارسی نژاد به زبان انگلیسی و درسال 1988 میلادی در توکیو- ژاپن - جزو انتشارات انستیتوی مطالعات زبان ها و فرهنگ های آسیا و آفریقا به چاپ رسانده است.
آذربایجانی ها بیش از دیگران در شناساندن آخوندزاده و بهره مندی از اندیشه هایش پیشگام بوده و اهتمام به خرج داده اند؛ محققان آذربایجانی در سال 1982 میلادی «کتابشناسی میرزا فتحعلی آخونداوف» را در باکو منتشر کردند.
کتاب «شرح آرشیو میرزا فتحعلی آخونداوف» را هم به زبان ترکی ا. ابراهیم اوف در بادکوبه به سال 1955 میلادی چاپ کرده است.
در باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان که پانزده سال است استقلال خود را از کشور شوراها به مرکزیت مسکو در دست دارد، یک کتابخانه ی عمومی، یک مدرسه و ... اخیرا یک شبکه ارتباطی خدمات اینترنت به نام آخونداوف ایجاد شده است؛ مجسمه های آخوندزاده که در کشور تاجیکستان و... داریم، در شهر باکو و دیگر شهرهای جمهوری آذربایجان هم دیده می شوند. اندیشه های او هم در مراکز دانشگاهی و تحقیقاتی آن سرزمین ها مورد توجه جدی قرار دارند.
ویرایش جدید مجموعه آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده هم در سه جلد جزو کتاب های «کلاسیک آذربایجان ادبیاتی» در سال 2005 میلادی و به اهتمام نادر محمداوف توسط انتشارات شرق و غرب باکو و در تیراژ 25000 نسخه به چاپ رسیده است. محمداوف تمامی نامه های منتشره و مقالات و اشعار آثار آخوندزاده را در سه جلد به زبان ترکی تنظیم و با چاپی آراسته و درخور شأن ارائه کرده است.
در سال 1388 من مجموعه کامل آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده را برای اولین و بر اساس نسخه های خطی و چاپی در زبان های فارسی و ترکی و روسی مجموعه تألیفات و آثار وی در 900 صفحه، بعد از چهار سال تحقیق و تصحیح به ناشری در تهران سپردم؛ در کمتر از دو ماه این مجموعه غیر قابل چاپ تشخیص داده شد و تاکنون و برای همیشه در توقیف ماند!