میرزا
فتحعلی آخوندزاده(1812-1878) نخستین متن های مدرن ادبی ترکی را با نگارش رمان
کوتاه «آلدانمیش کواکب/ ستارگان فریب خورده» و نمایشنامه های ترکی «تمثیلات»(1850)
پایه گذاشت؛ همو با تألیف «کمال الدوله مکتوبلاری»(1866م/1283) نخستین متن مدرن ترکی
را در انتقاد اجتماعی و سیاسی ترکان ایران و هم چنین تغییر خط و الفبای نوشتاری را
در رساله «اسلام دیللری نین یازیسی ایچون ینی الفبا»(1857) ارائه نموده است.
علی
قافقازیا نخستن رمان ترکی آذربایجانی را رمان دو جلدی «شاه اسماعیل»(نوشته شده در
1333) علی تبریزلی می داند؛(İran cografyasında Türkler,S110) و بخشی از آن را نقل می کند.(İran türkleri, S787) علیرضا ذیحق در مقاله «تاریخچه داستان نویسی به زبان
ترکی در آذربایجان»(سایت نشریه حیدربابا) ادوار تاریخی چهارگانه داستان نویسی ترکی
در ایران را با نگارش قصه «پریشان»(1300) که عباس پناهی ماکویی در روزنامه فکر
منتشر کرد، می آغازد و داستان بلند «وولقا»(1320) از علیقلی کاتبی را در ادامه آن
می داند؛ ذیحق رمان های «ستارخان» و «خیابانی» از پناهی ماکویی را به دوره فرقه
دموکرات آورده و در دوره پهلوی دوم از رمان ها و داستان های گنجعلی صباحی، علی
تبریزی، صمد بهرنگی و غلامحسین ساعدی نام می برد.
در تقسیم
بندی تاریخی ادبیات مدرن ترکی در ایران، ذیحق به داستان هایی که در روزنامه های سه
دهه اخیر منتشر شده اند و داستان «قاراچوخا»(1373) از ناصر منظوری ارجاع می دهد.
محمد صبحدل نیز داستان کوتاه «صندوق پست»(1901) از جلیل محمد قلی زاده را شروع
داستان نویسی مدرن در زبان ترکی می داند. در دهه های گذشته در ادبیات مدرن ترکی
ایران، رمان های(نگارش یا ترجمه) «بابک»(1376) از جلال برگشاد به ترجمه رضا انزابی
و رحیم رئیس نیا، «خاتون گنجه»(1380) از محمد سعید اردوبادی به ترجمه غلامرضا
طباطبایی مجد، «اولن دونیام» از اسماعیل شیخعلی، « اوزو ایشیغا رومان»(1388) از
آفاق مسعود، «ش‍ام‍ان»(1379) از آغداشلی و «نیسگیللی ملک لر»(1393) از یحیی آلیلو
منتشر شده اند. هاشم طرلان در رمان خاطره ای/تاریخی «گوموشوپئنجک» بخش هایی از
تاریخ اجتماعی را در پیوند با تجربیات شخصی به قلم می کشد. «کوچ»(1390) از مولود
سولئیمانلی، «هئره یه قونان گویرچین لر»(1389) از یوسف بهنمون، «سئوگی
داموسو»(1382) از علی داشقین، «داغلار قیزی»(1368) از مهرداد کاویان پور،
«آرباتان»(1386) از محمدرضا لوایی و «دوغما و یاد آداملار»(1392) از عیسی حسین اوو
رمان هایی هستند که به تازه گی در زبان ترکی آذربایجانی منتشر شده اند. رمان
«لاچین» از اسماعیل هادی یکی از آثاری است که توانسته مدرنیسم ادبی را به زبان ترکی
آذربایجانی وارد کند.
رقیه
کبیری نیز در رمان ها، داستان های کوتاه و اشعارش به بیان آداب و رسوم، تاریخ و
فرهنگ تورکان ایران به زبان ترکی پرداخته است. رمان «ائویم»(1392) حکایتی تمثیلی
از وضعیت زندانی است که بر هویت و فرهنگ و زیست شخصیت اصلی سایه افکنده و او را در
تکاپوی دست یابی به خودیت تاریخی و فرهنگی به تصویر می کشد.
«استانبولدا
بیر قادین»(1394) رمان کوتاهی از علی اصغر حقدار است که به زبان فارسی نوشته شده و
ترجمه آن به زبان ترکی آذربایجانی(با دو رسم خط عربی و لاتین) منتشر شده است؛ در
بخش هایی از این رمان، زبان ترکی و تاریخ فراموش شده هویتی ترکان ایران در صحنه
هایی از فضاگرایی بین زمانی و بین مکانی، تصویر شده است.(برای فهرستی از رمان ها و
داستان های نوشته شده در ایران به زبان ترکی، ر.ک: İran türkleri، صص 739-915)
حمید
آرغیش نیز با تقسیم بندی تاریخی ادبیات داستانی آذربایجان در تاریخ معاصر ایران،
اولین رمان ترکی در ایران را «وولقا»(1320) از علیقلی کاتبی دانسته و رمان «شاه
اسماعیل» علی تبریزلی و «قارتال»(1357) از گنجعلی صباحی را در ادامه رمان های ترکی
آذربایجانی نام می برد؛ وی در دوران حاضر به این رمان ها در زبان ترکی اشاره می
کند: «دومانلی گونلر» و «لاچین» از اسماعیل هادی، «آچی چای کورپوسو دانشیر» از خ.
آذری، «حیات فاجعه لریندن» از گنجعلی صباحی، «داغلار قیزی» از کاویانپور، «قارلی
ارک» از حمید آرغیش، «چای آخیر» از عزیز محسنی، «قوی اولسون اون» از محمدتقی
زهتابی، «ایکی بالاجاباجی» از ع.ح. اردبیلی و «نازلیجا» از علی حسن زاده.(آرغیش،
1379)
فهرست
اجمالی و کوتاهی که از رمان ترکی آذربایجانی آوردم، بخشی از تلاش های ادبی است که
در زبان ترکی آذربایجانی در دویست سال گذشته انجام گرفته و با وجود محدودیت آن،
راهی امیدوار گننده را طی می کند.
*بخشی از کتاب «رنسانس هویتی ترکان ایران، علی اصغر حقدار،
استانبول، 1394، در دست انتشار.
